داستان سنگ قبر ناصرالدینشاه
داستان سنگ قبر ناصرالدینشاه قاجار یکی از عجیبترین، پرفرازونشیبترین و در عین حال تراژیکترین روایتهایی است که در تاریخ معاصر ایران ثبت شده؛ روایتی که از زمان قتل شاه آغاز میشود، سالها میان تلخیها و تصمیمهای عجیب سرگردان میماند و در نهایت به کاخ گلستان میرسد، جایی که امروز بازدیدکنندگان هنگام دیدن این سنگ بزرگ و سفیدرنگ، اغلب بیخبر از سرنوشت پرماجرای آن، چند لحظه میخکوب میشوند. در این متن میکوشیم این ماجرا را با زبانی روان، روایتمحور و در عین حال مستند بازگو کنیم؛ از آخرین روزهای سلطنت ناصرالدینشاه تا ساخت سنگ، مرگ سازنده آن، کشتهشدن شمار قابل توجهی از مردم در مسیر انتقال و ناپدیدشدن چند دهساله آن پس از انقلاب. برای رزرو تورها با شماره ۰۲۱۷۴۴۹۵ تماس بگیرید و یا با مراجعه به صفحه رزرو تورهای داخلی علاالدین تراول از تورهای موجود ما نسبت به هر فصل مطلع شوید. تور تهرانگردی جادویی یک روزه یکی از تورهای داخلی برای گشتن در پایتخت است.
ناصرالدینشاه، چهارمین پادشاه سلسله قاجار، بیش از نیمقرن بر ایران حکومت کرد؛ دورانی که فراز و فرودهای بسیاری داشت. شاه قصد داشت پنجاهمین سال سلطنتش را بهصورت باشکوه جشن بگیرد، اما هرگز فرصت برگزاری آن را پیدا نکرد. در آن روزها، جامعه ایران ملتهب بود؛ قراردادهای واگذار شده به روس و انگلیس، ساختار پیچیده دربار، محدودیتهای سیاسی و اجتماعی و نفوذ بیحدّ حکمرانان محلی، فضای اجتماعی را به سمتی سوق داده بود که مردم نسبت به سلطنت ناصرالدینشاه دل خوشی نداشتند.
در چنین فضایی، شاه مثل همیشه برای زیارت به حرم حضرت عبدالعظیم رفت. تصور نمیکرد این زیارت، آخرین حضور عمومی او باشد. مردی به نام میرزارضای کرمانی که سالها زیر فشار ظلم حاکم کرمان آسیب دیده و تحت تأثیر سخنان سید جمالالدین اسدآبادی قرار داشت، تصمیم گرفته بود ریشه ظلم را هدف بگیرد. وقتی شاه وارد صحن شد، میرزا رضا وانمود کرد قصد تقدیم عریضه دارد. شاه نزدیک شد و در همان لحظه تیر شلیک شد. ناصرالدینشاه نخستین لحظه فکر کرد جوانی شیطنت کرده، اما چند ثانیه بعد نقش زمین شد و تلاشها برای نجاتش بینتیجه ماند.
مرگ ناگهانی شاه میتوانست آشوبی جدی در کشور بهوجود بیاورد. امینالسلطان، صدراعظم وقت، تصمیم گرفت خبر مرگ را تا رسیدن پیکر شاه به اندرون پنهان کند. جسد پادشاه را روی کالسکه نشاندند و برای اینکه مردم تصور کنند شاه زنده است، دست او را به شکل ساختگی بالا میبردند. این روایت، امروز به یکی از معروفترین بخشهای داستان مرگ ناصرالدینشاه تبدیل شده و حتی صندلی خونآلود او در کاخ گلستان بهعنوان سند تاریخی نگهداری میشود.
در پی این واقعه، میرزا رضای کرمانی نیز به جرم قتل شاه محاکمه و در میدان مشق تهران اعدام شد. جسد شاه ابتدا در تکیه دولت قرار گرفت؛ جایی که پیشتر برای مراسم محرم بنا شده بود و خود ناصرالدینشاه آن را بسیار دوست داشت. اما هرگز نشد که در همانجا برای همیشه بیارامد. پس از یک سال، پیکر شاه به آرامگاه نهاییاش میان مزار حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزاده حمزه منتقل شد.
در آن زمان، آرامگاه شاه بدون سنگ قبر رها شده بود و ساخت یک سنگ ماندگار ضرورت داشت. در نهایت، این مسئولیت مهم به یکی از مشهورترین و تواناترین حجاران یزد سپرده شد: استاد حسین حجارباشی یزدی که در میان مردم به حسین نجار شهرت داشت. او هنرمندی بود که بهدلیل مهارت بینظیرش در کار با سنگهای سخت و حکاکیهای ظریف شناخته میشد. انتخاب او نهتنها از سر مهارت، بلکه برای ایجاد آرامگاهی درخور شاهی که نیمقرن حکومت کرده بود، صورت گرفت.
استاد حسین کار بر روی سنگ را آغاز کرد و چهار سال برای تکمیل آن زمان گذاشت؛ سنگی که برای زمان خود یک شاهکار محسوب میشد. انتخاب مرمر یکتکه، آن هم با ابعاد بزرگ، نهتنها دشوار، بلکه بسیار پرهزینه بود. سنگ نهایی دارای ویژگیهایی بود که کمتر در دوره قاجار نمونه مشابه داشت:
این اثر، بهدرستی یک یادگار سلطنتی بود؛ تصویری از شاه در میان قاب هنری یک حجّار یزدی که میخواست با هنر خود ارادتش را نشان دهد.
اما سختیهای ساخت سنگ، در برابر چالشی که بعداً پدید آمد، چیزی نبود. وقتی زمان انتقال سنگ از یزد به تهران فرا رسید، هیچکس پیشبینی نکرده بود که وزن سنگ تا چه اندازه سنگین است و جابهجایی آن چه پیامدهایی خواهد داشت. در مسیرهای قدیم ایران، انتقال بارهای سنگین مستلزم حرکت از روستا به روستا بود. در هر آبادی از مردم خواسته میشد با چوب، طناب و الوار سنگ را میلیمتر به میلیمتر جلو ببرند. این کار، نیروی زیادی میطلبید و هر حرکت اشتباه میتوانست مرگبار باشد.
در طول مسیر، بر اثر لغزش سنگ و سقوط آن، بین ۳۰ تا ۵۰ نفر جان خود را از دست دادند—رقم دقیقی ثبت نشده، اما نقلهای متعدد آن را تأیید میکنند. این یکی از تلخترین بخشهای این داستان است؛ مردم بیگناهی که هنگام کمک برای انتقال یادبود یک شاه، خود قربانی همان سنگ شدند. این وقایع بعدها مرگبارترین انتقال یک اثر حجاریشده در تاریخ ایران لقب گرفت؛ اتفاقی که اگر در دورهای جدید رخ میداد قطعاً تیتر خبرگزاریهای جهان میشد.
وقتی سنگ، پس از چهار سال تلاش سازنده و ماهها زحمت مردم، به تهران رسید، از استاد حسین احترام و قدردانی انتظار میرفت. اما برخلاف انتظار، دستمزدی که برای او تعیین شد تنها ۱۰۰ تومان بود—رقمی بسیار پایین و توهینآمیز. این بیعدالتی ضربه روحی شدیدی به استاد وارد کرد. او هنرمندی بود که با عشق کار کرده بود، نه صرفاً برای پول؛ اما بیتوجهی دربار و بیارزششمردن زحماتش، او را دچار اندوه شدیدی کرد. گفته میشود مدتی بعد بیمار شد و جان سپرد. سنگ قبر شاه، زندگی هنرمند سازندهاش را گرفت؛ تراژدی تلخ و کمتر شنیدهشدهای از عصر قاجار.
سالها بعد، در دوره پهلوی، موزه لوور فرانسه برای خرید این سنگ تاریخی مبلغ بسیار بالایی پیشنهاد کرد. گفته میشود پیشنهادی که آن زمان مطرح شد حدود ۱۲ هزار تومان بود—رقمی که برای یک اثر سنگی، در آن دوران بسیار چشمگیر به شمار میرفت. اما وراث شاه این پیشنهاد را نپذیرفتند و سنگ در ایران باقی ماند. در دوره پهلوی، بسیاری از آثار قاجاری تخریب یا جابهجا شدند. اما سنگ قبر ناصرالدینشاه از این اتفاقات جان سالم به در برد و همچنان در آرامگاهش قرار داشت تا اینکه انقلاب اسلامی اتفاق افتاد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، آیتالله خلخالی مأموریت یافت آرامگاه رضاشاه را تخریب کند. در جریان این عملیات، او دستور داد سنگ قبر ناصرالدینشاه نیز از محوطه بیرون آورده شود، زیرا نمیخواست نمادهای پادشاهی در کنار حرم حضرت عبدالعظیم باقی بمانند. پس از آن، سنگ مدتی ناپدید شد. سالها کسی نمیدانست دقیقاً کجاست. تنها روایتهایی پراکنده وجود داشت که میگفتند سنگ در انبارها یا گوشهی یک ساختمان نیمهمخروبه رها شده.
برخی حتی معتقد بودند سنگ آسیب دیده، اما کسی این داستانها را تأیید نکرد. سرانجام در اوایل دهه ۱۳۷۰، همزمان با بازگشایی دوباره کاخ موزه گلستان، این سنگ ارزشمند یافت شد. خوشبختانه سالم مانده بود. مسئولان میراث فرهنگی تصمیم گرفتند آن را در یکی از بخشهای تاریخی و معنایی کاخ قرار دهند: خلوت کریمخانی.
خلوت کریمخانی بخشی کوچک اما بسیار مهم در کاخ گلستان است؛ فضایی که آرامش و شکوهش با هیچ جای دیگر این مجموعه قابل مقایسه نیست. در گذشته، این بخش محل استراحت شاهان قاجار بود و حالا تبدیل به یکی از پربازدیدترین نقاط کاخ شده است. در دوره آقامحمدخان، استخوانهای کریمخان زند—که او با وی دشمنی داشت؛ از شیراز به تهران آورده شد و در همین محل دفن شد؛ اقدامی که نشان از کینهجویی سیاسی داشت. بعدها این استخوانها گم شدند و تنها نامی از آن واقعه باقی مانده است. قرار گرفتن سنگ قبر ناصرالدینشاه در این فضا، از نظر نمادین نیز قابل توجه است:
پادشاهی که سلطنتش طولانی بود، در کنار یادمانی از دشمنیهای قدیمی و در سایهسار یکی از زیباترین ایوانهای قاجار قرار گرفت.
سنگ قبر ناصرالدینشاه نهتنها یک اثر تاریخی، بلکه سندی هنری از مهارت حجّاران یزدی است؛ از انتخاب مرمر یکتکه تا ظرافت حکاکیهایش. این سنگ نمونهای اصیل از هنر دوران قاجار است که در آن ترکیبی از تصویرسازی، شعر، کتیبهنویسی و نمادهای سلطنتی دیده میشود. در کنار ارزش هنری، سنگ یادآور رویدادهای تاریخی مهمی نیز هست:
همین عوامل باعث شده امروز این سنگ یکی از ارزشمندترین آثار موزه گلستان باشد.
داستان این سنگ تنها یکی از دهها روایتی است که در تهران جریان دارد. پایتخت ایران پر است از بناهایی که هرکدام سرگذشتی شگفتانگیز دارند: کاخها، عمارتها، گردشگاههای سلطنتی، باغهای قدیمی، بازارهای تاریخی و حتی خیابانهایی که هر قدمشان پر از روایت است.
برای کسانی که به تاریخ و فرهنگ ایرانی علاقهمند هستند، تهران شهری بیبدیل است. بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی تصور میکنند تهران فقط شهری شلوغ و پرسرعت است، اما کافی است تنها یک روز در مجموعههایی مانند کاخ گلستان، کاخ نیاوران یا کاخ سعدآباد قدم بزنید تا ببینید تهران چه گنجینههایی در دل خود دارد.
اگر علاقه دارید این روایتها را از نزدیک لمس کنید و مکانهایی مانند خلوت کریمخانی، کاخ گلستان، روستای شهرستانک، کاخ ناصری و بسیاری بناهای تاریخی دیگر را ببینید، تورهای تهرانگردی علاالدین تراول بهترین فرصت برای کشف تهران از زاویهای تازه است. در وبلاگ کاخ گلستان؛ کاخی باشکوه در دل تاریخ از علاالدین تراول میتوانید اطلاعات کاملتری درباره این کاخ زیبا بدانید. راهنمایان حرفهای ما این داستانها را با جزئیات و شور روایت میکنند و کمک میکنند به جای دیدن چند ساختمان، تجربهای عمیق از تاریخ داشته باشید؛ تجربهای که آن را تا مدتها فراموش نخواهید کرد. برای آشنایی با دیدنی های تهران کافیست کلیک کنید. شما همچنین میتوانید برای بازدید از سراسر جهان، اقدام به رزرو تورهای خارجی علاالدین تراول نمایید.
وبلاگ های پربازدید:
سفر و خرید بلک فرایدی ۲۰۲۵ | راهنمای کامل تورها، مقاصد و تخفیفهای ویژه
راز چگونگی ساخت اهرام ثلاثه مصر فاش شد
